Günay Feyziyeva. Dağıstanda din amili
Dağıstanda din amili
Günay Feyziyeva
Doktorant, elmi işçi
Qafqazşünaslıq İnstitutu
+9948733730
Tarix boyu müxtəlif xalqların köç yolları üzərində yerləşən Dağıstan müxtəlif səbəblərdən yurdlarını tərk etmiş insanların məskunlaşdığı ərazidir. Dağıstanın hər dağında ayrı bir tayfa yerləşmiş, hər biri bir-birindən ayrı yaşamış və fərqli dil və ləhçələrdə danışmışdır. Dağıstan əksəriyyəti Qafqaz, türk və fars dillərində danışan 30-dan çox etnik qrup ilə geniş etnik çeşidliliyə malikdir.
Dağıstan respublikasındakı prosesləri analiz edərkən əsas nəzərə çarpan amil dini komponentdir. Çeçenistan müharibəsindən bəri Dağıstanda din amili yeni forma almışdır. Bəzi proseslər, eləcə də İslamın bəzi cərəyanları məhz sovet sisteminin süqutundan sonra meydana çıxmışdır.
Dağıstanda din amili respublika üçün böyük əhəmiyyətə malikdir. Əhalinin əksəriyyəti (%90,6) dünyəvi din olan İslamı qəbul etmişdir. Qalan qismi xristiandır. [40, s.196]
VII əsrin sonlarında Dağıstan xalqlarının iştirakı ilə ərəblərə qarşı yürüdülən savaş ərəblərin qalibiyyəti ilə nəticələndi. Bundan sonra Dağıstanda islam yayılmağa başladı. İbn Kəsrə görə, Dağıstanda islamın yayılmağa başladığı tarix 643-cü ildir. Həmin ildə Süraka bin Əmrin komandanlığı altında Dağıstana ilk islam axınları başlamışdır.
XIX əsrdə dağlıların çar müstəmləkəçiliyinə qarşı müstəqillik uğrunda mübarizəsi həm Dağıstanın, həm də Qafqaz tarixdində ən şanlı dövr olmuşdur. İmam Mənsur ilk dəfə dağlı qəbilələri birləşdirərək ruslara qarşı cihad elan etmişdir. Ənənəvi münasibətlərdən daha təsirli olan din amili sonralar Şeyx Şamildə də özünü biruzə vermişdir. İmam Mənsurun 1794-cü ildə öldürülməsindən sonra yerinə Qazi Məhəmməd gəldi. Qazi Məhəmməd ruslarla iki illik müharibədən sonra 1832-ci ildə şəhid oldu. Lakin azadlıq mübarizəsi bununla bitmir. Onun yerinə mübarizəni İmam Həmzə davam etdirir. Lakin onun imamlığı qısa oldu. 1834-cü ildə Avar xanlarının tərəfdarları tərəfindən şəhid edildi. Şeyx Şamil ruslara qarşı 25 il mübarizə aparmış, sonda dağlı xalqların azadlığı şərtilə təslim olmuşdur. Dağıstanlıların ruslara qarşı mübarizəsi Şamilin təslim olmasından sonra da davam etdi. 1877-ci ildə Osmanlı-Rusiya savaşından yararlanan dağıstanlılar İmam Şamilin ardıcıllarından Əbdürrəhmanın başçılığı ilə milli ərəkata başlayaraq Dağıstanı ruslardan təmizlədilər. [41, s.188-189]
Sovet dövründə Leninist və kommunist ideologiyalarının ən əsas cəhdlərindən biri ümumi şəkildə din və dini təhsilin qadağan edilməsiydi. Dindən qurtulmaqla cəmiyyətin yüksək mədəni səviyyəyə çatabiləcəyini və dinin inkişafdan qalmağın əsas səbəbi olduğunu iddia edərək dinə, dini müəssisələrə və dini təhsil və tədrisə qarşı ümumi mübarizəyə başlamışdır. Lakin dağıstanlılar Leninizmin İslama və onun təhsil-tədris sisteminə qarşı başladığı hərbi, siyasi, iqtisadi və mədəni savaşa qarşı gizli şəkildə müqavimət göstərmişdir.
1989-cu ildə Dağıstanın bəzi bölgələrində (Bunyaksk və Maxaçqala) bir sıra tədbirlər keçirilərək hökumətdən Maxaçqala şəhərində məscid tikilməsi tələb olunmuşdur. Sovet İttifaqının süqutundan sonra Dağıstanda bəzi köhnə məscidlər bərpa edilməyə başlanmışdır. [42, s.199]
Təriqət sünni və ya şiə olmaqla Sufi qardaşlığını sadə şəkildə ifadə edən termindir. Sufizm İslamı Ərəbistandan kənardakı ölkələrdə yaymağın ən əhəmiyyətli vasitəsiydi. İslam Şimalı Qafqaz və Orta Asiyaya VII-VIII əsrlərdə ərəblərin istilası zamanı yayılsa da, Sufizm XII əsrdə Orta Asiyaya və XVI əsrin əvvəllərində Şimali Qafqaza daxil olmuşdur. Onun müvəffəqiyyətnin səbəbi bəzi yerli inancları və ənənələri islama uyğunlaşdırmaq qabiliyyətinə malik olmasıydı.
Bu gün Dağıstanda əksəriyyəti sünni müsəlman olan 30-dan çox etnik qrup yaşayır. Şiə müsəlmanı olan Dağıstan azərbaycanlıları azlıq təşkil edir. Rus, ukraynalı və erməni əhali xristiandır. İkinci Dünya müharibəsinə qədər təxminən 6000 alman əhalinin yaşadığı Dağıstanda dağ yəhudiləri (Qafqaz yəhudiləri) kimi tanınan yəhudi azlıq məskunlaşmışdır. Dağ yəhudiləri ilə tatlar arasında dil ortaqlığı mövcuddur. Lakin dini baxımdan inancları fərqlidir.
1990-cı illərdən etibarən bir tərəfdən rusların mərkəzi rus torpaqlarına qayıtması, digər tərəfdən əhəmiyyətli sayda yəhudinin İsrailə köç etməsi səbəbilə qeyri-müsəlman əhalinin sayının azalması müşahidə olunur. Ümumiyyətlə, yerli qrupların demoqrafik artımı yerli olmayanlarla müqayisədə daha sürətlidir. Belə vəziyyətə sosial-iqtisadi, sosial-psixoloji və mədəni amillər təsir edir. [3]
Dağıstanlılar dinə bağlı olub elmə önəm vermiş və demək olar ki, hər kənddə mədrəsə yaratmışdır. 1913-cü ildə Dağıstanda 2060 məscid var idi. Kumıklar dinlərini yenidən öyrənməyə başlamışlar. Bu məqsədlə atılan addımlardan biri Quranın kumık dilinə tərcüməsinin Tanqçolpan jurnalında 1992-ci ildəki 3-cü nömrəsindən etibarən nəşr olunmasıdır. Eyni jurnalda Peyğəmbərin hədisləri də kumık dilində yayımlanır. [25]
1990-cı illər Dağıstanda İslam intibahı dövrü kimi səciyyələnir. Lakin bu proses dinc şəkildə getməmişdir. İslamın canlanması Şimali Qafqaz Müsəlmanları Ruhani Şurasından münaqişəli ayrılmayla başladı və etnik xəttlər boyunca daha çox parçalanma ilə davam etdi. [43] Dağıstan ərazisindəki Respublika İslam Təşkilatı Dağıstan Müsəlmanları Ruhani Şurasıdır. 1998-ci ildən müfti Əhməd Abdulaev rəhbərlik edir. 2003-cü ilə qədər 1091 kilsə məscidi və 558 məscid fəaliyyət göstərirdi. 16 İslami universitet, 141 mədrəsə və məscidlərin nəzdində 324 dini məktəb var idi. 2006-cı ildən respublikada dini qurumların sayı bir qədər artmışdır.
Dağıstanda Sufilik əqli yönümlü, qeyri-aqressivdir və cihad konsepsiyasını özünü inkişaf etdirmək üçün şəxsi bir mübarizə olaraq görür. Fundamentalist İslam – Sələfilik Dağıstanda 1980-ci illərin sonlarında iki formada ortaya çıxdı: radikal və mötədil. Qafqaz regionunda Vəhabilik kimi tanınan radikal forma daha rəsmi xarakter almış və Müsəlman Camaat adlanır. Vəhabilik 1990-cı illərin ortalarından bəri fəal şəkildə yayılmağa başladı. Ruhani lider Baqauddin Məhəmməd idi. Müsəlman Camaatın inancları 1997-1999-cu illərdən etibarən Dağıstanın iki kəndində tətbiq olunmağa başlamış və çoxsaylı ardıcılları cəlb etmişdir. Möminlər özlərini sələfilər (“saf” İslamın tərəfdarları) adlandırırlar. Vəhabiliyin yayılması ictimai böhrana və əhalinin əhəmiyyətli qisminin yoxsulluğuna açıq bir reaksiyadır. [44]
Mərkəzi Asiya və Qafqazın müsəlman bölgələrində fəaliyyət göstərən vəhabilərin meydana çıxması bəzi sufi təriqətlər arasında narazılığa səbəb oldu. Sufi ustadlar bu və əvvəlki ustadların məzarlarının xüsusi hörmətə layiq olmadığını öyrədən vəhabilərə xüsusilə etiraz edirlər. Vəhabilər adətən məscidlərin inşasına və Quranın yerli dillərdə çap olunmasına kömək edirlər. Ümumiyyətlə, vəhabilər Səudiyyə Ərəbistanı tərəfindən maliyyələşdirilirlər.
Vəhabilik cəmiyyətlərin yaşayış şəraitini fəal şəkildə əhatə edən müəyyən dini və hüquqi məktəbin “praktik” formasıdır. Müasir Dağıstanda vəhabilərin liderlərindən 1998-ci ildə ölən Əhmədkadı Axtayev (avar, Axtayev həm də Dağıstan İslam İnqilab Partiyasının lideri idi), Baqauddin Məhəmməd Qızılyurtovski (avar, Buynaksk rayonunun Karamaxı və Çobanmaxi dargin kəndlərində nüfuza malik idi), Əyub Astraxanski, Məhəmmədşəfi Cangişevi göstərmək olar.
Vəhabi hərəkatı XVIII əsrdə Səudiyyə Ərəbistanında formalaşmışdır. Bu, Ərəbistanda İslamı təmizləməyi qarşıya məqsəd qoyan islahatçı Sufi hərəkat idi. Vəhabilər Hz.Peyğəmbərin ölümündən sonra dini ixtiralarını təkzib edərək islamın mənəvi təfəkkürünü müdafiə edirlər. Vəhabi hərəkatı XVIII əsrdə ərəb tayfalarını birləşdirdi və XX əsrin əvvəllərində müasir Səudiyyə Ərəbistanının formalaşmasını təmin etdi.
Bəzi insanlar İslam şərtlərinin vəhabi təfsirlərini qəbul etməyə hazır olsalar da, digərləri dinə öz bölgələrində və ya kəndlərində illərlə tətbiq olunan formada ibadət etməyə davam etmişlər. Vəhabilərin dünyəvi idarə formalarını rədd etməsi dövlət başçılarını da narahat edir və bu qrup respublika mətbuatında potensial pozucu kimi qeyd olunsa da hələ də heç bir dövlət onların fəaliyyətini qadağan etməmişdir. [45]
Dağıstanda İslami şəxsiyyət və mədəniyyət İslam dindarlığından daha genişdir. Dağıstanda İslamın yenidən canlanması fərqli əlamətlərə malikdir. Hal-hazırda, müxtəlif mənbələrə görə, 2000-dək məscid, 650-dən çox məscidlərin nəzdində məktəb, 25 mədrəsə, 11-dək İslami ali təhsil müəssisələri, 7 İslami mədəniyyət, təhsil və ictimai mərkəz, 3 İslam siyasi partiyası mövcuddur. İslam mətbuatı respublikada geniş şəkildə təmsil olunur. Dağıstan müsəlmanlarının rəhbərliyi altında fəaliyyət göstərən rəsmi qurum Dağıstan Müsəlmanları Ruhani Şurasıdır (DMRŞ). DMRŞnın öz rəsmi orqanı – “Assalam” qəzeti var. Qəzet 2006-ci ildə 6 dildə, indi isə 8 dildə: rus, avar, dargin, kumık, ləzgi, lak, tabasaran və çeçen dilrində nəşr olunur. [46, s.377]
Dağıstanlıların dindarlığı onların doğulduğu yer və etnik mənsubiyyətinə görə fərqlənir. Əhalinin əksəriyyəti sünnidir. Şiəliyin əsas mərkəzləri Dərbənd və ətrafındakı kəndlər, Miskinca Dokuzparinski rayonu (ləzgilər), Qızılyar şəhəri və Qızılyar rayonundakı bir kənddir. Şəhərdə doğulan və böyüyən tələbələrlə müqayisədə ucqar bölgələrdən gələn tələbələr 18-20% daha dindardır. Ləzgi, lak, tabasaran, rutul və saxur tələbələrə nisbətən avar, dargin və kumık tələbələr 22-25% daha dindardırlar. [46, s.369]
Dağıstanlılar respublikanın ictimai və siyasi həyatında öz əksini tapan dindarlığın çox yüksək dərəcəsinə malikdirlər. Cəmiyyətin mühafizəkar hissəsindən dəstək alan dini şəxslər dünyəvi şəxslərlə mübahisələr edir, dindən kənar sahələrə, xüsusən də elmi müzakirələrə müdaxilə etməyə, ədəbiyyata nəzarət etmək və müəyyən kitabların qadağan edilməsilə dağıstanlıların oxucu kütləsinə təsir göstərməyə çalışırlar. [8]
Dağıstan Respublikasında fəaliyyət göstərən islam birliklərinin fəaliyyəti üçün maliyyələşdirmə mənbələri Rusiya və Respublika qanunvericiliyinin normaları ilə, eləcə də şəriət qanunları ilə qadağan edilməyən müxtəlif tədbirlərin həyata keçirilməsindən əldə olunan vəsaitlərdir: təsisçilərin cismi və nəğd pul köçürmələri; kreditorlardan alınan kreditlər; fiziki və hüquqi şəxslər tərəfindən verilmiş pul, maddi vasitə, əmlak və digər əmlak obyektləri, o cümlədən xarici (hədiyyə, könüllü ianə, xeyriyyə, xüsusi yardımlar şəklində), həmçinin yerli İslam dini məktəblərinin tələbələrinin qismən təhsil haqları şəklində pul vəsaitləri.
Dağıstan müsəlmanlarının əsas əqidəsi yerli ənənələrlə birləşdirilən Sufizmdir və onları narahat edən əsas məsələ Çeçenistandakı münaqişələrin Dağıstana sıçramasıdır. Lakin 1990-cı illərin ikinci yarısından etibarən vəhabiliklə əlaqəli radikal və fəal elementlər təsir etməyə başlamışdır. 1999-cu ilin avqustunda İslamçı orqanın Dağıstan və Çeçenistan bölgələrində müstəqil dövlət elan etməsi və Rusiyaya qarşı müqəddəs müharibədə müsəlmanları silahlanmağa çağırmasıyla şiddət alovlandı. Çeçen döyüşçülər Dağıstana dəstəyə gəldilər. Rus qüvvələri ilə şiddətli atışmalar baş versə də bir neçə həftə içində müharibə dayandı. Hadisə Rusiya qoşunlarının Çeçenistana qayıtmasına şərait yaratdı. Kaspiysk, Buynaksk və Budennovsk şəhərlərində yerləşən Rusiya hərbi birləşmələrini hədəfləyən çoxsaylı bombalı hücumlar oldu. 1996 və 1999-cu illərdə Kaspiysk və Buynaksk şəhərlərində rus zabitlərinin yerləşdiyi blokların yaxınlığında bomba partlayışları zamanı çox sayda insan tələf oldu. 2002-ci ildə bombardmançılar Kaspiyskdə Rusiya hərbi paradını hədəf alan zaman onlarla adam öldü. Rus qüvvələri bu günə qədər daha neçə kiçik miqyaslı hücumların hədəfi olmuşdur. 2005-ci ilin iyul ayında paytaxt Maxaçqalada bomba partlayışında ən azı 10 nəfər həlak oldu. 2008-ci ildə aparıcı jurnalist öldürüldü, 2009-cu ildə polis polkovniki və respublikanın daxili işlər naziri vuruldu. [47]
Rusya 2010-cu ilin mart ayında Moskva metrosunda iki bomba suiqəstçisi qadın tərəfindən törədilən və 39 nəfərin ölümünə səbəb olan hücumda Dağıstanlı döyüşçü Magomedali Vagabovu günahlandırdı. 2010-cu ilin avqustunda Rusiya qüvvələri Vaqabovu Dağıstanda terrorla mübarizə əməliyyatında öldürdü.
Ədəbiyyat
- Тишков Валерий Александрович. Республика Дагестан // http://www.valerytishkov.ru/cntnt/publikacii3/kollektivn/na_puti_k_/respublika2.html
- Цуциев Артур. Дагестан: социально-политические процессы // http://kumukia.ru/article-9013.html
- Ware Robert Bruce. Ethnicity and Democracy in Dagestan //Southern Illinois University, 2001, 45 pg.
- Akiner Shirin. Islamic Peoples of the Soviet Union. London: “Kegan Paul International”, 1st ed., 1983, 462 pg.
- Лакцы // https://www.kavkaz-uzel.eu/articles/151618/
- Ware Robert Bruce, Kisriev Enver. Ethnic Parity and Democratic Pluralism in Dagestan: A Consociational Approach // Europe – Asia Studies, 53, 2001, 1135 pg.
- Wessenlink Egbert. Dagestan // http://www.refworld.org/docid/3ae6a6bd4.html
- Wixman Ronald. The Peoples of the USSR // An Ethnographic Handbook, New York: M. E. Sharpe, 1984, 246 pg.
- Воронина Наталья Ивановна. Идентичность и толерантность в многокультурности российской культуры // Толерантность в культуре и процесс глобализации. М., 2010, 488 с.
- Barlas Cafer. Dağıstan’da islâmiyet, ulema ve mücahitler, İmam Şamil ve Hicretteki Dağıstan // Yeni Türkiye 79/2015, 704 s.
- Ярлыкапов Ахмет Аминович. Современный Дагестан: актуальные этнополитические и этноконфессиональные проблемы // http://e-notabene.ru/pr/article_257.html